[ Pobierz całość w formacie PDF ]
GLOSY
Adam Bodnar
Zakaz dyskryminacji osób homoseksualnych
pozostających w związkach partnerskich
– glosa do wyroku ETS z 1.04.2008 r. w sprawie C-267/06
Tadao Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen
PS
Związki tej samej płci stają się coraz bardziej popularne w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Już
13 państw członkowskich przyjęło regulacje określające status osób pozostających w związkach tej samej
płci oraz ich wzajemne prawa. Europejski Trybunał Sprawiedliwości (dalej jako ETS lub Trybunał) kilkakrot-
nie odmawiał prawnego uznania tych związków w świetle prawa wspólnotowego. Wejście w życie dyrek-
tywy 2000/78/WE odnoszącej się do zakazu dyskryminacji w sferze zatrudnienia i pracy m.in. ze względu
na orientację seksualną zmieniło jednak tę perspektywę. Trybunał uznał, że nierówne traktowanie osób
pozostających w związkach tej samej płci w porównaniu do małżeństw może stanowić pośrednią dyskry-
minację ze względu na orientację seksualną. Choć teza ta może się na pozór wydawać rewolucyjna, to
orzeczenie ETS było dalece wyważone i trudno się było spodziewać innego.
1. Wprowadzenie
niego ustawodawstwa jest przedmiotem debaty politycznej (np.
Austria) bądź też regulacje odnoszące się do związków tej sa-
mej płci wprowadzane są na poziomie regionalnym, ale nie na
centralnym (np. Włochy).
3
Prawo do zawarcia związków przez osoby tej samej płci nie
jest obecnie prawem gwarantowanym przez Europejską Kon-
wencję Praw Człowieka (dalej jako EKPCz lub Konwencja).
Nie wynika ono w żaden sposób ani z art. 12 Konwencji (prawo
do zawarcia małżeństwa), ani z art. 8 Konwencji (prawo do po-
szanowania życia rodzinnego i prywatnego). Niemniej jednak
w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
(dalej jako ETPCz) pojawiają się przykłady spraw, w których
związki tej samej płci są przynajmniej pośrednio akceptowane,
a pozostawanie w nich nie może być powodem dyskryminacji
w korzystaniu z innych praw gwarantowanych Konwencją.
4
1.04.2008 r. – gdy Sejm RP wyrażał zgodę na ratyikację
Traktatu z Lizbony – ETS wydał wyrok w sprawie
Tadao Ma-
ruko
, przełomowej dla ochrony praw osób homoseksualnych.
Zbieg okoliczności, ale jakże symboliczny, zważywszy dysku-
sję polityczną w Polsce na temat konsekwencji ewentualnego
odstąpienia od Protokołu Brytyjskiego i rzekomego narzucenia
Polsce „małżeństw homoseksualnych”.
1
Tymczasem wyrok ETS w sprawie
Tadao Maruko
jest kolej-
nym potwierdzeniem, jak dalece są nieuzasadnione obawy po-
lityków. Wyrok ten stanowi przykład wyważonego podejścia do
kwestii praw osób homoseksualnych, szczególnie w sytuacji, kie-
dy kwestia ta nie jest przedmiotem jednolitego podejścia w pań-
stwach członkowskich. Jednocześnie wyrok ten w sposób natu-
ralny rozwiązuje problem dotychczasowego orzecznictwa ETS,
w którym w żaden sposób nie były uznawane prawa osób pozo-
stających w związkach tej samej płci, a także określa podejście
prawa wspólnotowego do takich związków – przy zastosowaniu
optyki wspólnotowych przepisów antydyskryminacyjnych.
Problem uznawania związków homoseksualnych jest bez
wątpienia jednym z poważniejszych zagadnień współczesnego
konstytucjonalizmu. Coraz więcej państw wprowadza ustawo-
dawstwo regulujące takie związki. Zakres praw przysługują-
cych osobom pozostającym w związkach tej samej płci oraz
jego charakter prawny jest zróżnicowany w skali europejskiej.
Wśród obecnych 27 członków UE niemal połowa uznaje
związki tej samej płci. Trzy państwa uznają małżeństwa tej sa-
mej płci (Belgia, Holandia i Hiszpania), natomiast 10 państw
uznaje tylko związki partnerskie lub unie prawa cywilnego.
2
W wielu państwach członkowskich wprowadzenie odpowied-
1 Por. orędzie Prezydenta RP, L. Kaczyńskiego, z 17.03.2008 r.: „
Inny przepis
Karty poprzez brak jasnej deinicji małżeństwa, jako związku mężczyzny i kobiety,
może godzić w powszechnie przyjęty w Polsce porządek moralny i zmusić nasz kraj
do wprowadzenia instytucji sprzecznych z moralnymi przekonaniami zdecydowanej
większości społeczeństwa
wyborcza.pl/1,76842,5032947.html
2 Są to: Czechy, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Węgry, Luksemburg, Sło-
wenia, Szwecja, Wielka Brytania, przy czym na Węgrzech ustawa o związ-
kach partnerskich wejdzie w życie z 1.01.2009 r. Na temat sytuacji w Europie
Środkowo-Wschodniej por. R. Kuhar, J. Takacs (red.),
Beyond the Pink Curtain.
Everyday Life of LGBT People in Eastern Europe
, Lublana 2007.
3 Na ten temat w polskiej literaturze por. M. Stus,
Instytucjonalizacja związków
partnerskich i małżeństw homoseksualnych w ustawodawstwie państw europejskich
,
„Państwo i Prawo” 2005/5, s. 74–89.
4 Por. np.
Salgueiro da Silva Mouta p. Portugalii
, wyrok z 21.12.1999 r.;
Karner
p. Austrii
, wyrok z 26.07.2003 r. Zob. także R. Wintemute,
Sexual orientation
and human rights. The United States Constitution, the European Convention and the
Canadian Charter
, Oksford 1997.
Europejski Przegląd Sądowy
październik 2008
43
E
GLOSY
Trybunał już kilkakrotnie zajmował stanowisko w przedmio-
cie związków tej samej płci i ich statusu prawnego w kontek-
ście nierównego traktowania w stosunku do osób pozostających
w związkach małżeńskich.
5
W orzeczeniu w sprawie
Grant p. South West Trains
, ETS
uznał, że odmowa przyznania ulgi na bilety kolejowe dla part-
nera będącego w związku tej samej płci nie stanowi naruszenia
ówczesnego art. 119 TWE (obecnie art. 141 TWE), w szczegól-
ności w przypadku, gdy takie ulgi są przyznawane partnerowi
o innej płci (zarówno w związku małżeńskim, jak i nie).
6
Z kolei w sprawie
D. i Królestwo Szwecji p. Radzie
, Trybunał
stwierdził, że według powszechnie akceptowanej przez państwa
członkowskie deinicji „małżeństwo” oznacza związek osób od-
miennej płci.
7
Dlatego też ETS odmówił uznania na podstawie
odpowiednich przepisów regulujących zasady zatrudniania pra-
cowników Rady UE, że małżonkowie tej samej płci mają takie
same prawa do uprawnień socjalnych jak małżonkowie o od-
miennej płci.
Jednak od czasu wydania orzeczenia w sprawie
D. i Królestwo
Szwecji p. Radzie
wiele się zmieniło. Coraz więcej państw zaczęło
uznawać związki osób tej samej płci. Ponadto, zaczęła obowiązy-
wać dyrektywa 2000/78/WE zakazująca dyskryminacji m.in. ze
względu na orientację seksualną w sferze zatrudnienia,
8
a Try-
bunał zaczął na jej podstawie wydawać orzeczenia bezpośrednio
wkraczające w sferę prawa wewnętrznego państw członkow-
skich.
9
Było już tylko kwestią czasu, kiedy ETS się zmierzy z pro-
blemem nierównego traktowania osób homoseksualnych będą-
cych w związkach tej samej płci w porównaniu do osób żyjących
w tradycyjnych małżeństwach jako związkach heteroseksualnych.
renty wdowiej partnerowi, z którym zmarły partner pozostawał
w związku partnerskim stanowi naruszenie art. 1 w zw. z art. 2
ust. 2 pkt a dyrektywy 2000/78, zważywszy, że partnerzy podob-
nie, jak małżonkowie żyją w związku wzajemnego zaufania i wspar-
cia przez całe życie. W istocie zatem sąd zmierzał do ustalenia, czy
odmowa przyznania takiego zasiłku stanowi przypadek dyskrymi-
nacji bezpośredniej w rozumieniu dyrektywy 2000/78/WE.
3. Opinia rzecznika generalnego
Zdaniem rzecznika generalnego R.-J. Colomera odmowa
przyznania renty wdowiej w tej sytuacji nie była przypadkiem
dyskryminacji bezpośredniej. Przyczyną odmowy przyznania
zasiłku nie była „bezpośrednio” jego orientacja seksualna. W tej
sprawie mamy do czynienia z nierównym traktowaniem mał-
żeństwa i związku partnerskiego, co wskazuje raczej na dys-
kryminację pośrednią w rozumieniu dyrektywy 2000/78/WE.
12
Rzecznik generalny podkreślił, że Wspólnota Europejska
nie ma żadnych kompetencji w zakresie stanu cywilnego – każ-
de państwo ma własną koncepcję małżeństwa i innych insty-
tucji związanych ze stanem cywilnym. Jednak kompetencje
w tym zakresie nie mogą być wykonywane w sprzeczności
z porządkiem europejskim. Nie chodzi więc o to, żeby tworzyć
europejskie prawo małżeńskie, ale żeby zagwarantować pełne
przestrzeganie zakazu niedyskryminacji.
Sprawa
Tadao Maruko
nie dotyczy zatem dostępu do małżeń-
stwa, ale konsekwencji istnienia w systemie prawnym dwóch
modeli – tradycyjnego małżeństwa oraz zarejestrowa-nego
związku partnerskiego. Na zarejestrowany związek partnerski
w Niemczech składają się analogiczne prawa i obowiązki jak
na małżeństwo. Zatem odmowa przyznania zasiłku z powodu
niepozostawania w związku małżeńskim, kiedy dwie osoby
tej samej płci nie mogą się pobrać, ale zawarły zarejestrowany
związek partnerski, który daje analogiczne uprawnienia, sta-
nowi dyskryminację pośrednią z powodu orientacji seksualnej
w rozumieniu dyrektywy 2000/78/WE. Zdaniem rzecznika,
nie ma obiektywnej przyczyny uzasadniającej takie różnicowa-
nie. Jego zdaniem, powyższa teza wpisuje się w dotychczasowe
orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Do
tej pory Trybunał nie miał jednak „odpowiedniego” stanu fak-
tycznego, żeby w sposób wiążący wypowiedzieć się, czy różni-
cowanie sytuacji prawnej małżeństw oraz związków tej samej
płci może stanowić przypadek pośredniej dyskryminacji.
2. Stan faktyczny
Tadao Maruko w listopadzie 2001 r. zawarł związek part-
nerski na podstawie niemieckiej ustawy o związkach partner-
skich.
10
Jego partner był projektantem kostiumów teatralnych
i członkiem programu emerytalnego stworzonego dla niemiec-
kich teatrów (Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen, da-
lej jako VddB). W lutym 2005 r. po śmierci swojego partnera,
T. Maruko wystąpił z żądaniem przyznania mu zasiłku po zmar-
łym partnerze, jednak spotkał się z odmową ze strony agencji za-
rządzającej zgromadzonymi pieniędzmi. Przepisy o programach
emerytalnych dla niemieckich teatrów w zakresie renty wdowiej
odnosiły się tylko do osób pozostających w małżeństwie (a więc
w związku heteroseksualnym). Nie dotyczyły zatem osób pozo-
stających w zarejestrowanych związkach partnerskich.
Ze względu na negatywną decyzję w zakresie przyznania ren-
ty wdowiej, T. Maruko odwołał się do regionalnego sądu admi-
nistracyjnego w Bawarii (
Bayerisches Verwaltungsgericht München
),
podnosząc naruszenie zasady równego traktowania. Zwrócił m.in.
uwagę, że 1.01.2005 r. w Niemczech weszła w życie poprawka
do ustawy o zabezpieczeniu społecznym, zrównująca w prawach
małżonków z partnerami z zarejestrowanych związków partner-
skich w zakresie renty wdowiej. To jego zdaniem dodatkowo po-
twierdzało naruszenie zasady równego traktowania przez organy
zarządzające funduszami emerytalnymi niemieckich teatrów.
Bawarski sąd administracyjny w Monachium postanowił skiero-
wać pytanie prejudycjalne do ETS. Po pierwsze, sąd chciał ustalić,
czy obowiązkowe uczestnictwo pracownika w programie emery-
talnym podobnym do programu stworzonego dla niemieckich te-
atrów wchodzi w zakres zastosowania dyrektywy 2000/78/WE.
11
Po drugie, wątpliwość sądu wzbudziło, czy odmowa przyznania
4. Wyrok ETS
Podstawowym problemem w sprawie było, czy w ogóle moż-
na do tej sytuacji zastosować dyrektywę 2000/78/WE oraz czy
prawo wspólnotowe może wkraczać w sferę oceny funkcjonowa-
5 Por. P. Pogodzińska,
Discrimination on the grounds of sexual orientation and the two
European courts
, „Miscellanea Iuris Gentium” 2002–2003/5–6, s. 181–207.
6 C-249/96,
Lisa Jacqueline Grant p. South-West Trains Ltd
, ECR [1998] I-621.
7 C-122/99, C-125/99,
D. and Kingdom of Sweden p. Council of the European
Union
, ECR [2001] I-4319, pkt 34.
8 Dyrektywa Rady nr 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustanawiająca ogólne
ramy na rzecz równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy.
9 Np. sprawa C-144/04,
Arbeitsgericht München Werner Mangold p. Rüdiger Helm
.
10 Gesetz über die Eingetragene Lebenspartnerschaft z 16.02.2001 r. (BGBl.
2001 I, s. 266), zmieniona ustawą z 15.12.2004 r. (BGBl. 2004 I, s. 3396).
11 Tego zagadnienia dotyczyły pytania nr 1, 2 oraz 4.
12 Opinia rzecznika generalnego R.-J. Colomera z 6.09.2007 r.
44
Europejski Przegląd Sądowy
październik 2008
GLOSY
nia i regulacji programów emerytalnych, takich jak prowadzony
przez VddB. W tym zakresie spór dotyczył dwóch kwestii – czy
rentę wdowią można uznać za „płacę” w rozumieniu art. 141
TWE, a także, czy w sprawie ma zastosowanie akapit 22 pream-
buły do dyrektywy 2000/78/WE.
Odnosząc się do kwestii, czy renta wdowia jest „płacą”, ETS
dokonał szczegółowej analizy charakteru prawnego renty wdo-
wiej oraz jej związku z wynagrodzeniem otrzymywanym przez
zmarłego partnera T. Maruko. Trybunał zgodził się z tezą rzecz-
nika Colomera, że skoro renta wdowia jest konsekwencją po-
zostawaniu w stosunku zatrudnienia przez partnera T. Maruko,
to należy ją uznać za „płacę” w rozumieniu art. 141 TWE.
Znacznie bardziej problematyczne było rozważenie w spra-
wie, czy dyrektywa 2000/78/WE może mieć w takim przypad-
ku w ogóle zastosowanie, skoro zgodnie z akapitem 22 preambuły
„
Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących
stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń
”
.
VddB, wspierane przez Wielką Brytanię, twierdziły, że ze
względu na treść akapitu 22 preambuły do dyrektywy 2000/
78/WE nie ma ona zastosowania do przepisów prawa krajo-
wego odnoszących się do stanu cywilnego oraz do świadczeń
wynikających z tego statusu takich właśnie, jak renta wdowia
będąca przedmiotem postępowania.
Trybunał podkreślił, że faktycznie zagadnienia związane ze
stanem cywilnym oraz świadczenia z tego wynikające są za-
strzeżone do kompetencji państw członkowskich. Niemniej
jednak kompetencje te powinny być wykonywane z poszano-
waniem zasady niedyskryminacji. Na potwierdzenie tej zasady
przytoczył swoje orzeczenia w sprawach:
Watts
oraz
Stamatela-
ki
.
13
Ponadto, biorąc pod uwagę, że renta wdowia jest „płacą”
w rozumieniu art. 141 TWE, ETS stwierdził, że treść akapitu
22 preambuły do dyrektywy 2000/78 nie może ograniczać ETS
w możliwości rozpoznania sprawy, a kwestia przyznania renty
wdowiej może być badana w świetle powyższej dyrektywy.
Najważniejsza część orzeczenia dotyczyła jednak zbadania,
czy odmowa przyznania renty wdowiej po zmarłym partnerze
stanowi przypadek dyskryminacji. Takiego zdania był nie tylko
T. Maruko, ale także Komisja Europejska (KE), która w postę-
powaniu przed ETS przyłączyła się do argumentacji zmierza-
jącej do stwierdzenia faktu dyskryminacji.
Trybunał przede wszystkim zaznaczył, że dyrektywa
2000/78/WE została wprowadzona, aby przeciwdziałać dys-
kryminacji bezpośredniej i pośredniej m.in. ze względu na
orientację seksualną. Zauważył, że w 2001 r. w Niemczech
zostało wprowadzone ustawodawstwo – w wersji pierwotnej –
pozwalające na zawieranie związków tej samej płci, pozwalają-
ce na wzajemne wspieranie się i pomoc przez całe życia. Nie-
miecki ustawodawca nie pozwalając osobom tej samej płci na
zawieranie małżeństwa (zarezerwowanego wyłącznie dla osób
odmiennych płci), stworzył dla nich odrębny reżim prawny –
partnerstwa na życie. Z czasem warunki takiego partnerstwa
stawały się coraz bardziej zbliżone do małżeństwa.
Jedną z takich zbliżających zmian było uchwalenie ustawy
z 15.12.2004 r. zmieniającej ustawę o ubezpieczeniach społecz-
nych. Zrównywała ona pozycję małżonków heteroseksualnych
z osobami homoseksualnymi pozostającymi w związkach part-
nerskich w zakresie uprawnień do renty wdowiej. Na tym wła-
śnie polega główny problem przedstawiony przez sąd admini-
stracyjny w Monachium – na podstawie przepisów VddB osoby
będące w związkach partnerskich nie są zrównane z osobami
pozostającymi w heteroseksualnych związkach małżeńskich.
Trybunał nie odpowiedział na pytanie, czy tak jest faktycznie.
Założył jedynie, że jeśli tak faktycznie jest, to osoby pozostałe
przy życiu ze związków partnerskich są traktowane niekorzystnie
w porównaniu do małżonków.
14
Jeżeli zatem sąd administracyjny
w Monachium – po uzyskaniu odpowiedzi na pytanie prejudy-
cjalne – uzna, że małżonek pozostały przy życiu oraz partner po-
zostały przy życiu są
w porównywalnej sytuacji
(podkr. – A. B.),
jeśli chodzi o prawo do renty wdowiej, to ustawodawstwo o treści
takiej jak kwestionowane w niniejszej sprawie, musi być w kon-
sekwencji uznane za przykład dyskryminacji bezpośredniej ze
względu na orientację seksualną w rozumieniu art. 1 oraz art. 2
ust. 2 pkt a dyrektywy 2000/78/WE. W związku z powyższym
rozstrzygnięciem ETS pozostawił sądowi krajowemu rozstrzy-
gnięcie, czy faktycznie osoby będące w związku tej samej płci są
w sytuacji porównywalnej do małżeństw heteroseksulnych.
15
5. Komentarz
5.1. Uwagi ogólne
Komentarz do sprawy
Tadao Maruko
należy rozpocząć od
przypomnienia rezolucji Parlamentu Europejskiego (PE) o ho-
mofobii z 18.01.2006 r.
16
W rezolucji tej Parlament wezwał pań-
stwa członkowskie do uchwalenia „
ustawodawstwa, które zakoń-
czyłoby dyskryminację partnerów pozostających w związkach tej samej
płci w kwestii dziedziczenia, własności, najmu, emerytur, podatków oraz
zabezpieczenia społecznego
”.
Rezolucje PE mają znaczenie polityczne i często postulują
rozwiązania, na które nie istnieje zgoda we wszystkich pań-
stwach członkowskich. Uwzględnienie postulatu Parlamen-
tu oznaczałoby konieczność uchwalenia w każdym państwie
członkowskim ustawodawstwa regulują-cego prawo do zawiera-
nia przynajmniej rejestrowanych związków partnerskich przez
osoby homoseksualne. Tak długo, jak tak się jednak nie stanie,
należy się spodziewać dochodzenia uprawnień przez osoby ho-
moseksualne w drodze postępowań sądowych. Rozwój prawa
wspólnotowego, a w szczególności coraz bardziej komplekso-
we orzecznictwo w świetle przepisów antydyskryminacyjnych
oraz o obywatelstwie UE, wskazuje, że będzie to prawdopo-
dobna droga rozwoju praw mniejszości seksualnych w Euro-
pie. Pośrednią wskazówką takiego procesu jest także niedawny
raport Agencji Praw Podstawowych UE o prawnych aspektach
homofobii (por. poniżej).
5.2. Osoby homoseksualne a osoby transseksualne
Rozwojowi orzecznictwa w zakresie praw osób homoseksu-
alnych towarzyszy zmieniające się podejście sądów międzyna-
rodowych do praw osób transseksualnych. W pewnym sensie
osoby transseksualne dochodzące swoich praw stanowią swoistą
forpocztę dla zmieniających się interpretacji poszczególnych
postanowień Konwencji czy przepisów prawa wspólnotowego.
13 Sprawy: C-372/04,
Watts
, Zb. Orz. [2006] I-4325, § 92, oraz C-444/05,
Stamatelaki
, Zb. Orz. [2007] I-3185, § 23. Zob. szerzej J. Jończyk,
Finansowa-
nie świadczeń zagranicznej opieki zdrowotnej – glosa do wyroku ETS z 19.04.2007 r.
w sprawie C-444/05
Aikaterini Stamatelaki przeciwko NPDD Organismos Asfali-
seos Eleftheron Epangelmation (OAEE)
, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008/9,
s. 45–47.
14 § 71.
15 § 73.
16 European Parliament Resolution on Homophobia in Europe, P6_TA (2006)
0018.
Europejski Przegląd Sądowy
październik 2008
45
GLOSY
Było to szczególnie widoczne w postępowaniu w sprawie
Tadao
Maruko
, która była porównywana do podobnej sprawy
K.B.
,
17
dotyczącej uprawnienia do dziedziczenia renty wdowiej przez
mężczyznę transseksualnego po swojej partnerce. K.B. nie mógł
jednak tej renty uzyskać, gdyż przepisy nie pozwalały osobom,
które dokonały zmiany płci, na zawarcie związku małżeńskiego.
Trybunał stwierdził, że taka odmowa przyznania renty wdowiej
dla partnera transseksualnego stanowi dyskryminację ze wzglę-
du na płeć i jest sprzeczna z art. 141 TWE.
Powyższy argument był podnoszony w sprawie
Tadao Ma-
ruko
. Skoro bowiem osoby transseksualne mają być równo
traktowane w zakresie dziedziczenia uprawnień socjalnych, to
jaki jest powód dyskryminacji osób homoseksualnych w tym
zakresie?
Trybunał, choć stwierdził, że sytuacja T. Maruko może być
uznana za dyskryminację bezpośrednią ze względu na orienta-
cję seksualną, to jednak nie odniósł się do argumentów porów-
nujących tę sprawę do K.B. Przyczyn takiego podejścia może
być wiele.
Po pierwsze, ETS mógł nie chcieć zrównywać (nawet po-
średnio – poprzez porównanie i wyciąganie wniosków
per ana-
logiam
) statusu osób homoseksualnych z osobami transseksual-
nymi. Z punktu widzenia uprzedzeń społecznych może to być
zasadne. Z punktu widzenia prawa, sytuacja osób homoseksual-
nych oraz osób transseksualnych jest całkowicie odmienna i nie
można rysować prostych uogólnień czy porównań. Zresztą oso-
by transseksualne często się skarżą, że są w różnych dyskusjach
grupowani z osobami homoseksualnymi, co nie pozwala im na
właściwe wyodrębnienie swoich racji.
Po drugie, ETS mógł się skupić tylko i wyłącznie na jedno-
znacznym stwierdzeniu, że przypadek T. Maruko stanowi dys-
kryminację bezpośrednią ze względu na orientację seksualną
i nie chciał umniejszać wagi tego jednoznacznego stwierdzenia
poprzez wdawanie się w dodatkowe dywagacje.
Po trzecie, na co pośrednio wskazuje opinia rzecznika gene-
ralnego, sprawa
K.B.
nie może być przyrównywana, gdyż doty-
czyła ona osoby transseksualnej, która z powodu braku możli-
wości zawarcia związku małżeńskiego nie miała prawa do renty
wdowiej. W sprawie
Tadao Maruko
chodziło natomiast o równe
traktowanie osób będących w związku partnerskim z małżon-
kami w zakresie prawa do renty wdowiej.
Dlatego też sprawy osób transseksualnych mogą być pomoc-
ne przy zrozumieniu tzw. ewolucyjnej koncepcji praw człowieka
(mającej także zastosowanie do praw osób homoseksualnych),
ale niekoniecznie muszą prowadzić do prostego wnioskowania
per analogiam
.
ani „wdowcem”. Odmowa przyznania renty nie nastąpiła za-
tem ze względu na orientację seksualną, ale ze względu na inne
– neutralne kryteria, które skutkowały dyskryminacją. Na tej
podstawie rzecznik doszedł do wniosku, że miała miejsce dys-
kryminacja pośrednia, ale nie bezpośrednia.
18
Co ciekawe, także
T. Maruko oraz KE byli zdania, że doszło do dyskryminacji
pośredniej.
Innego zdania był ETS. Trybunał po przeanalizowaniu nie-
mieckiego ustawodawstwa regulującego związki partnerskie
stwierdził, że w sprawie tej mogło dojść do dyskryminacji bez-
pośredniej ze względu na orientację seksualną.
Powyższe, odmienne podejście może wskazywać na trud-
ności z rozróżnieniem pomiędzy sytuacjami stanowiącymi
dyskryminację bezpośrednią a sytuacjami przedstawiającymi
dyskryminację pośrednią. Pozornie neutralne przepisy (a więc
kryterium, do którego odnosi się pojęcie dyskryminacji pośred-
niej) mogą być przyjmowane właśnie po to, aby dana mniej-
szość czy grupa tradycyjnie dyskryminowana nie miała okreś-
lonego prawa. Stąd mogą wynikać trudności deinicyjne.
Sprawa
Tadao Maruko
jest także ciekawa z punktu widzenia
proceduralnego. Regulamin postępowania przed ETS nie prze-
widuje możliwości przedstawienia tzw. opinii przyjaciela sądu
czy interwencji (
amicus curiae
) organizacji pozarządowych. Po-
dobnie organizacje pozarządowe nie mogą występować przed
ETS przedstawiając argumenty natury ogólnej. Uznaje się, że
taka rola – wysłuchania różnych głosów w dyskusji nad spra-
wą – wypełniana jest przez rzecznika generalnego, a następnie
przez uczestników postępowania przed ETS. Inaczej sytuacja
przedstawia się w odniesieniu do Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka (dalej jako ETPCz), gdzie jest dopuszczana
możliwość przedstawiania interwencji strony trzeciej przez za-
interesowane organizacje pozarządowe.
W sprawie
Tadao Maruko
, ETS dopuścił, aby w postępowaniu
występowała organizacja ILGA-Europe (The European Region
of International Lesbian and Gay Association), która przed są-
dami krajowymi współreprezentowała skarżącego. W ten sposób,
pośrednio ILGA-Europe mogła przedstawić swoje stanowisko
w jej szerokim kontekście społecznym, politycznym i prawno-
-porównawczym.
5.4. Co dalej z prawami osób homoseksualnych? ETS a ETPCz
Po wyroku w sprawie
Tadao Maruko
powstaje pytanie – co
dalej, w jakim kierunku będzie się rozwijało orzecznictwo są-
dów europejskich w zakresie poszanowania praw osób homo-
seksualnych. W tym kontekście należy pamiętać, że orzecze-
nia ETS z zakresu dyskryminacji, choć odnoszą się do prawa
wspólnotowego, to
de facto
należy je odczytywać jako tworzenie
acquis europeene
z zakresu praw osób homoseksualnych na tej
samej zasadzie co orzecznictwo ETPCz.
Zdając sobie sprawę z istotnych różnic jurysdykcyjnych po-
między ETS a ETPCZ, należy pamiętać, że orzeczenie w spra-
wie
Tadao Maruko
dotyczy interpretacji przepisów dyrektywy
2000/78/WE. W ten sposób UE oraz Trybunał dokonują wy-
pełnienia normatywnego przestrzeni, która od dawna powin-
na być zajęta przez Protokół nr 12 do EKPCz, przyznający
prawo do bezpośredniego skarżenia się na naruszenie zasady
niedyskryminacji ze względu m.in. na orientację seksualną. Po-
5.3. Znaczenie sprawy
Tadao Maruko
Sprawa
Tadao Maruko
ma wielowarstwowe znaczenie, zarów-
no na poziomie symbolicznym, jak i prawnym. Jako pierwsze
orzeczenie stwierdzające dyskryminację osób w związkach tej
samej płci, orzeczenie
Tadao Maruko
stanowi symbol zmiany
podejścia ETS do takich związków, a także może otworzyć
drogę w kierunku coraz dalszego zrównania praw osób homo-
seksualnych z osobami heteroseksualnymi.
Sprawa
Tadao Maruko
ujawnia pewien problem z rozumie-
niem pojęć „dyskryminacja bezpośrednia” i „dyskryminacja
pośrednia” w świetle dyrektywy 2000/78/WE. Zdaniem rzecz-
nika generalnego R.-J. Colomera, T. Maruko nie otrzymał renty
wdowiej, ponieważ nie był ani małżonkiem zmarłego partnera,
17 Sprawa C-117/01,
K.B. p. National Health Service Pensions Agency
, wyrok ETS
z 7.01.2004 r., Zb. Orz. [2004] I-0000.
18 § 102 opinii rzecznika generalnego R.-J. Colomera.
46
Europejski Przegląd Sądowy
październik 2008
GLOSY
nieważ wiele państw nie zdecydowało się na jego ratyikację,
art. 13 TWE oraz przyjęte na jego podstawie ustawodawstwo
wspólnotowe pozwala na wzmocnienie ochrony praw różnych
grup tradycyjnie dyskryminowanych. Dlatego też orzecznic-
two w tym zakresie wpisuje się w przestrzeń, która jest tylko
częściowo obejmowana przez ETPCz i dotyczy jedynie państw
członkowskich. W tym kontekście warto przypomnieć, jak roz-
wija się orzecznictwo ETPCz z zakresu poszanowania praw
osób homoseksualnych. Można tu wyróżnić dwie zasadnicze
linie orzecznictwa. Po pierwsze, od lat Trybunał w Strasburgu
poprzez kolejne przepisy likwiduje różnego rodzaju przepisy
lub praktyki dyskryminujące osoby homoseksualne. W tym
przypadku oiarą naruszenia praw człowieka jest pojedyncza
osoba, której orientacja seksualna jest powodem dyskryminacji.
Orzeczenia dotyczyły takich zagadnień, jak odpowiedzialność
karna za praktyki homoseksualne,
19
zakaz służby wojskowej,
20
brak możliwości opieki nad własnym dzieckiem,
21
zakaz organi-
zacji parad równości.
22
Druga linia orzecznictwa odnosi się do sfery prawa rodzinne-
go lub różnego rodzaju uprawnień związanych z pozostawaniem
w związkach homoseksualnych. W sprawie
Karner p. Austrii
,
23
ETPCz uznał, że brak możliwości wstąpienia w umowę najmu
po zmarłym partnerze z nieformalnego związku homoseksual-
nego stanowi naruszenie EKPCz. W sprawie
Frette p. Francji
24
ETPCZ uznał, że osoba homoseksualna nie ma uprawnienia do
ubiegania się o adopcję. Pogląd ten został zmieniony w orzecze-
niu w sprawie
E.B. p. Francji
.
25
ETPCz uznał, że samotna osoba
homoseksualna nie może być dyskryminowana w możliwości
dokonywania aborcji. Rozpoznawana jest obecnie sprawa, która
dotyczy kolejnego aspektu par tej samej płci żyjących razem, któ-
rych prawa nie są uznawane przez państwo. W sprawie
P.B. i J.S.
p. Austrii
26
spór dotyczy możliwości wskazania osoby homoseksu-
alnej w państwowym programie ubezpieczeniowym dla urzędni-
ków służby cywilnej jako osobę zależną od osoby ubezpieczonej.
Prawo austriackie na to nie pozwala, ponieważ uznaje, że osoba
zależna to albo krewny, albo osoba niezwiązana więzami krwi, ale
przeciwnej płci (małżonek lub partner). Dlatego też z tego sche-
matu są wykluczone osoby żyjące w związkach homoseksual-
nych. Skarżący podnoszą w sprawie naruszenie art. 14 Konwencji
w zw. z art. 8 oraz art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji.
W związku z powyższym orzeczenie w sprawie
Tadao Maruko
– choć wyrażone na innym forum – w istocie układa się w two-
rzenie europejskich standardów w zakresie przestrzegania praw
osób homoseksualnych. Istnieje przy tym bariera, której żaden
z sądów – ani ETS, ani ETPCz – jak do tej pory nie odważył
się przekroczyć i zapewne nie stanie się tak w najbliższej przy-
szłości. Wszystkie powyższe sprawy rozstrzygane były przy sku-
pieniu się na prawach pojedynczej osoby homoseksualnej. Pod-
stawą rozstrzygnięcia były albo przepisy dyrektywy 2000/78/
WE (Tadao Maruko), albo przepisy Konwencji o prawie do
poszanowania życia prywatnego (art. 8 Konwencji) oraz zakazie
dyskryminacji w korzystaniu z praw gwarantowanych Konwen-
cją (art. 14 Konwencji). Europejski Trybunał Praw Człowieka
nie powiedział jednak w żadnym orzeczeniu, że dyskryminacja
osób homoseksualnych może wchodzić w zakres zastosowania
art. 12 Konwencji (prawo do zawarcia małżeństwa). Mamy za-
tem do czynienia z poszerzaniem sfery praw osób homoseksu-
alnych przy zastosowaniu przepisów antydyskryminacyjnych, ze
wstrzemięźliwym podejściem sądów do uznania prawa osób ho-
moseksualnych do zawarcia związku małżeńskiego (czy związku
o podobnym charakterze) jako prawa człowieka.
Tej kwestii bezpośrednio dotyczy inna sprawa rozpoznawa-
na obecnie przez ETPCz. W sprawie
Schalk & Kopf p. Austrii
27
dyskusja dotyczy kwestii, czy osoby będące w związkach tej sa-
mej płci (bez dzieci) kwaliikują się do objęcia pojęciem „życie
rodzinne” w rozumieniu art. 8 Konwencji, a także, czy na pod-
stawie art. 12 Konwencji można wywieść prawo do zawarcia
legalnego związku tej samej płci. Ewentualna pozytywna odpo-
wiedź na te pytania ze strony ETPCz miałaby oczywiste skutki
– prowadziłaby do uznania, że brak legislacji w danym państwie
regulującej jakąkolwiek formę związków tej samej płci stanowi
naruszenie EKPCz. Poza tym, osoby żyjące w takich związkach
(formalnych lub nieformalnych) miałyby mocniejszą podstawę
dochodzenia równouprawnienia w porównaniu do związków
małżeńskich.
5.5. Raport Agencji Praw Podstawowych UE
30.06.2008 r. Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej
opublikowała kompleksowy raport na temat homofobii w UE,
28
ze-
stawiający wyniki raportów krajowych dotyczących sytuacji osób
homoseksualnych, biseksualnych i transpłciowych w 27 krajach
członkowskich.
29
Jest to pierwszy raport tematyczny przygotowa-
ny przez Agencję Praw Podstawowych, a wnioski w nim zawarte
mają duże znaczenie dla interpretacji sprawy
Tadao Maruko
i jej
znaczenia dla ochrony praw osób homoseksualnych.
Zdaniem raportu Agencji Praw Postawowych, orzeczenie
w sprawie
Tadao Maruko
ma paradoksalne skutki. Z jednej
strony stwierdza bowiem, że dyskryminowanie osób będących
w rejestrowanych związkach tej samej płci w porównaniu do
małżeństw heteroseksulanych stanowi naruszenie dyrektywy
2000/78/WE. Z drugiej zaś, dyrektywa 2000/78/WE dopusz-
cza fakt, że w niektórych państwach w ogóle nie są tworzone
żadne regulacje odnoszące się do związków tej samej płci (al-
ternatywnych w stosunku do małżeństwa), a tym samym unie-
możliwia osobom tej samej płci publiczne manifestowanie ist-
nienia pomiędzy nimi stałych i bliskich związków.
30
Zdaniem autorów raportu, interpretacja dyrektywy 2000/78/
WE w świetle międzynarodowych standardów praw człowie-
ka wymaga, że w państwach, w których osoby homoseksual-
ne nie mogą zawierać małżeństw, pary tej samej płci powinny
mieć możliwość korzystania z materialnej ochrony ich związ-
19 Sprawa
Dudgeon p. Wielkiej Brytanii
, skarga nr 7525/76, wyrok ETPCz
z 22.10.1981 r.
20 Sprawa
Lustig-Prean and Beckett p. Wielkiej Brytanii
, skarga nr 31417/96 oraz
32377/96, wyrok EPTCz z 27.09.1999 r.; sprawa
Smith and Grady p. Wielkiej
Brytanii
, skarga nr 33985/96 oraz 33986/96, wyrok ETPCz z 27.09.1999 r.
21 Sprawa
Salgueiro da Silva Moutav p. Portugal
, skarga nr 33290/96, wyrok
z 21.12.1999 r.
22 Sprawa
Bączkowski i inni p. Polsce
, skarga nr 1543/06, wyrok ETPCz z 3.05.2007 r.
23 Sprawa
Karner p. Austrii
, skarga nr 40016/98, wyrok ETPCz z 24.07.2003 r.
24 Sprawa
Frette p. Francji
, skarga nr 36515/97, wyrok ETPCz z 26.02.2002 r.
25 Sprawa
E.B. p. Francji
, skarga nr 43546/02, wyrok ETPCz z 22.01.2008 r.
26 Sprawa
P
.
B. i J.S. p. Austrii
, skarga nr 18984/02, decyzja o dopuszczalności
skargi z 20.03.2008 r. (Sekcja I).
27 Sprawa
Horst Schalk i Johann Kopf p. Austrii
, skarga nr 30141/04.
28 Raport „Homophobia and Discrimination on Grounds of Sexual Orienta-
tion in the EU Member States Part I – Legal Analysis”, dostępny na stronie:
29 W odniesieniu do Polski, raport krajowy został przygotowany przez praw-
ników związanych z Helsińską Fundacją Praw Człowieka, pod kierownic-
twem prof. A. Rzeplińskiego, a po jego wyborze na stanowisko sędziego
Trybunału Konstytucyjnego, pod kierownictwem prof. Z. Hołdy, raport
30 Raport Agencji Praw Podstawowych o prawnych aspektach homofobii
w Europie, s. 55.
Europejski Przegląd Sądowy
październik 2008
47
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]